Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΤΣΑΤΣΟΥΛΗ
«Οι άγριες και ημιπολιτισμένες ράτσες συνοδεύουν τα λόγια τους με εκφραστικές παντομίμες πολύ περισσότερο από τα έθνη με ανώτερο πολιτισμό» έγραφε το 1865 ο Ed.-Β. Tylor για τον οποίο, ως αποτιμητή της χειρονομιακής εγκράτειας των άγγλων συμπατριωτών του, η χρήση χειρονομιών αποτελούσε κατηγορική ανωμαλία που συναντάται σε λαούς όπως οι Ινδοί, οι Αραβες και οι Ελληνες.
Το ελληνιστικό δραματικό είδος της παντομίμας, έχοντας στην εποχή του εκπέσει σε παιδική διασκέδαση, συνιστούσε ημιπολιτισμένο στάδιο της εξελικτικής θεωρίας του.
Ο 20ός αιώνας, με την ανάπτυξη της ανθρωπολογικής έρευνας, θα απορρίψει την επικρατούσα αντίληψη κοινής χειρονομιακής γλώσσας των λαών υποστηρίζοντας την πολιτισμική διαφοροποίησή της. Η ανάδειξη της σωματικότητας στο σύγχρονο θέατρο, από τον Αρτό ώς τον Γκροτόφσκι, υπέβαλε την αναζήτηση επεξεργασμένων θεατρικών κωδίκων που το δυτικό λογοκεντρικό θέατρο είχε σθεναρά απορρίψει ως σοβαρό εκφραστικό μέσο. Η ανάλυση της σκηνικής κινησιολογίας, βασικού συστατικού της υποκριτικής τέχνης, εμφανίστηκε με καθυστέρηση στην Ευρώπη, ενώ ακόμη και σήμερα ελάχιστα απασχολεί τις θεατρολογικές σπουδές στην Ελλάδα.
Δεν συμβαίνει το ίδιο και με την ελληνική πρακτική. Το έργο του ολλανδού ηθοποιού Γιόοπ Αντμιρααλ «Είσαι η μητέρα μου» (Από Μηχανής Θέατρο) είναι έντονα αυτοβιογραφικό και αυτοσχεδιαστικό αλλά πρώτιστα γραμμένο για την ανάδειξη των εκφραστικών μέσων του ηθοποιού, αφού το μοναδικό επί σκηνής πρόσωπο καλείται να παίξει το διπλό ρόλο του γιου και της ανοϊκής μητέρας του. Ο Χρήστος Βαλαβανίδης διδάχτηκε τον ρόλο από τη γνωστή ηθοποιό και μίμο Ασπασία Κράλλη, που έχει εντρυφήσει σοβαρά στη σύγχρονη παντομίμα καταλήγοντας σε ερμηνευτικό επίτευγμα: με άκρως μετρημένη εκφορά αλλά πρώτιστα κινησιολογία, κατάφερε να καταστήσει τα περάσματα από το ένα δραματικό πρόσωπο στο άλλο σε επίδειξη χειρονομιακής διδασκαλίας έχοντας εμβαθύνει στη λεπτολόγο διαφοροποιητική κίνηση, σε ανεπαίσθητες κινησιακές χαρακτηρολογίες, τέμνοντας και συμφύροντας ταυτόχρονα τα δύο πρόσωπα. Κατέστησε έτσι ένα αβαρές στην πραγματικότητα έργο σε υποκριτικό ρεσιτάλ.
Αν κάτι διαφοροποιεί την Ομάδα Ασκηση που σκηνοθετεί ο Περικλής Μουστάκης είναι η εξπρεσιονιστική εκφορά του λόγου και, κυρίως, η υπέρβαση των σωματικών ορίων από τους καλά εξασκημένους ηθοποιούς του. Ενα κυριολεκτικά σωματικό θέατρο προτείνει και με την τελευταία του παράσταση «Επισκέψεις» σε κείμενα Ζαν-Λικ Μαριόν και Α. Εμπειρίκου, με έμφαση στο ερωτικό σώμα που αποδομείται φλερτάροντας με την έννοια της μαριονέτας αλλά ταυτόχρονα ακολουθώντας αυστηρές χειρονομιακές κωδικοποιήσεις ως εργαλείο δραματοποίησης και παρωδίας.
Αντίστοιχους καταιγιστικούς κινησιολογικούς ρυθμούς ακολουθούν και οι ηθοποιοί της Ομάδας «Κούλα η Πλανιδού» στη φετινή τους παράσταση με το έργο του ξεχασμένου Νίκου Ζακόπουλου «Το τσίρκο» (Φούρνος). Με θεαματικά σκηνικά και εύγλωττα κοστούμια οι εννέα νεαροί ηθοποιοί με την υπερβολή στην κίνηση αλλά διατηρώντας το σκηνικό μέτρο δίνουν την παρωδία της «αυταπάρνησης» - έννοια που πραγματεύεται το κείμενο - μετατρέποντας μια κομεντί σε ξέφρενο χειρονομιακό πανηγύρι.
Στην παντοκρατορία της κίνησης στηρίζει την παράστασή της και η Εταιρεία Θεάτρου Χώρος, με την αυτοσχεδιαστική της παράσταση «Recycle» σε σκηνοθεσία Σίμου Κακάλα (Εθνικό Θέατρο - Groupe Hostel). Σε συνδυασμό με τις χαρτοσακούλες-μάσκες στα πρόσωπα και τα παραγλωσσικά σημεία ως φωνητικό βοήθημα, η καλογυμνασμένη ομάδα δημιουργεί απολαυστικές καταστάσεις-σχόλια με όπλο της την κινησιολογία και τη λαλίστατη, καλοδουλεμένη και απόλυτα συγχρονισμένη χειρονομία, προσφέροντας ακόμη μια φορά δυναμική πρόταση αμιγούς (και σπάνιας) θεατρικότητας.
Η ομάδα «Splish-Splash» συνεχίζει με συνέπεια την καταβύθισή της στην τέχνη της παντομίμας, επιλέγοντας φέτος ως αφορμή το γνωστό μιούζικαλ «The phantom of the opera» (Φούρνος). Το ιδιότυπο - και μοναδικό στην ελληνική σκηνή - στίγμα της δοκιμάζεται έτσι ευφυώς στο οξύμωρο της όπερας χωρίς φωνή αλλά με μια έντονα ομιλούσα κίνηση που υποκαθιστά τα γλωσσικά σημεία και δημιουργεί δεικτικότατο πνεύμα παρωδίας έργων του κατεστημένου θεάτρου.
Η σωματικότητα των ομάδων και η ανάδειξη του χειρονομιακού τους κώδικα σε οργανωμένη, δομική μορφή της δουλειάς τους ανοίγει νέες ενδιαφέρουσες οπτικές στο ελληνικό θέατρο που υπερβαίνει πλέον τις κινησιακές ιδιολέκτους κωμικών ηθοποιών του παρελθόντος, προσφέροντας νέες οργανωμένες αισθητικές εμπειρίες στο κοινό.
Ο Δ. ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΣ είναι αναπληρωτής καθηγητής σημειωτικής του θεάτρου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών - κριτικός θεάτρου.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 28/3/2010
